Το νιτρικό αμμώνιο είναι στερεή κρυσταλλική ουσία, διαλυτή στο νερό. Παρασκευάζεται βιομηχανικά με τη χρήση αμμωνίας και νιτρικού οξέος. Η κύρια εμπορική χρήση του είναι ως λίπασμα υψηλής περιεκτικότητας σε άζωτο.

Επίσης χρησιμοποιείται ως εκρηκτικό ειδικών εφαρμογών αναμεμιγμένο με πετρέλαιο ή άλλες καύσιμες ουσίες (Ammonium Nitrate Fuel Oil – ANFO).

Η χαρακτηριστικότερη διαφορά ανάμεσα στο νιτρικό αμμώνιο που χρησιμοποιείται για λιπάσματα (Fertilizer Grade Ammonium Nitrate – FGAN) και το νιτρικό αμμώνιο που χρησιμοποιείται για ANFO (Technical Grade) είναι η χαμηλότερη πυκνότητα του δευτέρου, ώστε να είναι ευκολότερος και αποτελεσματικότερος ο εμποτισμός από το καύσιμο υλικό.

Ετησίως παράγονται και διακινούνται 20-30 εκατομμύρια τόνοι καθαρού νιτρικού αμμωνίου, σε ολόκληρο τον κόσμο.

Το βασικότερο, από πλευράς επικινδυνότητας, χαρακτηριστικό του είναι η ταξινόμηση ως οξειδωτικό (Η272- Οξειδωτικό στερεό κατηγορίας 3, σύμφωνα με τον Κανονισμό 1272/2008 CLP). Κατά συνέπεια μπορεί να συντελέσει στην έναυση και διατήρηση μιας πυρκαγιάς, απουσία αέρα.

Λόγω της συγκεκριμένης ιδιότητας και των ατυχημάτων που έχουν συμβεί σε εγκαταστάσεις με νιτρικό αμμώνιο, είναι ουσία η οποία υπάγεται στις διατάξεις της ΚΥΑ 172058/2016 (οδηγία SEVESO III) η οποία αφορά τα μέτρα, τις προϋποθέσεις και τους όρους για τις εγκαταστάσεις διαχείρισης επικινδύνων ουσιών που ενδέχεται να οδηγήσουν σε βιομηχανικά ατυχήματα μεγάλης έκτασης.

Ιδιότητες και συμπεριφορά λιπασμάτων νιτρικού αμμωνίου

Όλα τα λιπάσματα με βάση το νιτρικό αμμώνιο είναι, υπό κανονικές συνθήκες, σταθερά υλικά τα οποία δεν είναι από μόνα τους παράγοντες κινδύνου. Τα λιπάσματα με βάση το νιτρικό αμμώνιο δεν είναι εύφλεκτα. Όμως σε μη κανονικές συνθήκες μπορούν να δημιουργήσουν συγκεκριμένους κινδύνους, οι σημαντικότεροι εκ των οποίων είναι:

• Η ενίσχυση πυρκαγιάς παρουσία καύσιμων υλικών
• Η θερμική αποσύνθεση με την απελευθέρωση τοξικών αερίων
• Υπό ακραίες συνθήκες, έκρηξη

Όταν τα αζωτούχα λιπάσματα εκτεθούν σε υψηλές θερμοκρασίες (π.χ. κατά τη διάρκεια μιας πυρκαγιάς) ενδέχεται να εκκινήσει διαδικασία αποσύνθεσης κατά την οποία εκλύονται τοξικά αέρια (υποξείδιο του αζώτου, οξείδια του αζώτου, αμμωνία) και θερμότητα. Η πιθανότητα εκδήλωσης του φαινομένου και η ταχύτητα της αποσύνθεσης εξαρτώνται:

• Την περιεκτικότητα σε νιτρικό αμμώνιο
• Τα λοιπά συστατικά του λιπάσματος
• Τη θερμοκρασία σε συνάρτηση με το χρόνο έκθεσης
• Την επιμόλυνση του λιπάσματος από ξένες ύλες (σκόνες, υγρασία, άλλα χημικά)

Αν διακοπεί η παροχή θερμότητας που εκκίνησε την αποσύνθεση στις περισσότερες περιπτώσεις θα σταματήσει η αποσύνθεση. Όμως εάν η εκλυόμενη θερμότητα είναι επαρκής η κατάσταση θα περάσει σε αυτοσυντηρούμενη αποσύνθεση.

Σχέση θερμοκρασίας-χρόνου για την εμφάνιση του φαινομένου της αποσύνθεσης λιπασμάτων νιτρικού αμμωνίου

Αντιμετώπιση πυρκαγιάς

Κάθε αέριο που εκλύεται κατά την εκδήλωση πυρκαγιάς σε χώρο που υπάρχουν λιπάσματα θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ώς τοξικό και κατά συνέπεια η προσέγγιση πρέπει να γίνεται με τη χρήση αυτόνομης αναπνευστικής συσκευής (SCBA) με μάσκα προσώπου, υπό θετική πίεση. Ομοίως πρέπει να αντιμετωπίζεται και κάθε περιστατικό στο οποίο υπάρχει έκλυση αερίων από χώρο που υπάρχουν λιπάσματα, ακόμα και αν δεν υπάρχει ορατή εστία πυρκαγιάς (περίπτωση αποσύνθεσης).

Το πλέον κατάλληλο και αποτελεσματικό μέσο για την κατάσβεση πυρκαγιάς στην οποία εμπλέκονται λιπάσματα νιτρικού αμμωνίου είναι το νερό. Μέσα που λειτουργούν αποκόπτοντας την τροφοδότηση της πυρκαγιάς με αέρα (π.χ. αφρός, σκόνη, άμμος) δεν είναι αποτελεσματικά. Στην περίπτωση πυρκαγιάς, ή αποσύνθεσης σε σωρό χύδην λιπάσματος ιδιαιτέρως αποτελεσματική είναι η χρήση μεταλλικών, τηλεσκοπικών αυλών πυρόσβεσης (victor lances) οι οποίοι εισχωρούν στο σωρό.

Ο κίνδυνος έκρηξης σε συσκευασμένα λιπάσματα νιτρικού αμμωνίου είναι πολύ χαμηλός εφόσον:

• Διατηρείται η ακεραιότητα των συσκευασιών
• Δεν υπάρχει συναποθήκευση με εύφλεκτες ουσίες (καύσιμα, λιπαντικά, άλλες εύφλεκτες χημικές ουσίες) που μπορούν να αναμιχθούν (απορροφηθούν) από το λίπασμα
• Δεν υπάρχει συσσώρευση υπολειμμάτων νιτρικού αμμωνίου σε «τυφλά» σημεία (αποχετεύσεις, φρεάτια κλπ)
• Τα δομικά στοιχεία του κτιρίου εμφανίζουν επαρκή χαρακτηριστικά πυραντίστασης (απουσία ξύλινων στοιχείων, εύφλεκτων επιχρισμάτων κλπ)
• Υπάρχουν επαρκή μέσα πυρανίχνευσης (καπνού, θερμοκρασίας) και αυτόματης πυρόσβεσης (sprinklers)
• Η πυρκαγιά που θα μπορούσε να οδηγήσει σε έκρηξη, περιοριστεί στα αρχικά στάδια μέσω των υφιστάμενων μέσων πυρασφάλειας και της άμεσης επέμβασης της Πυροσβεστικής
• Κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς και σε περίπτωση τήξης των λιπασμάτων, αποτραπεί μέσω κατάλληλων φραγμών (π.χ. σάκκοι άμμου) η είσοδος του τήγματος σε «τυφλά» σημεία (αποχετεύσεις, φρεάτια κλπ) εντός και εκτός της αποθήκης

Εάν υπάρχει ελλιπής τήρηση των παραπάνω μέτρων ο κίνδυνος έκρηξης είναι υπαρκτός και μπορεί να δημιουργηθεί:

• από μετάδοση υπερπίεσης ή κρούση θραύσματος (πυροκρότηση) στη μάζα του υλικού που βρίσκεται σε κατάσταση αποσύνθεσης, έχει υποστεί μερική τήξη και έχει επιμολυνθεί από άλλες ουσίες (χημική έκρηξη). Σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να οδηγήσει η έκρηξη μιας δεξαμενής ή μιας φιάλης υπό πίεση (υψηλή πιθανότητα), ή η κρούση από καταρρέον δομικό στοιχείο (χαμηλή πιθανότητα)
• από θέρμανση και ταχεία αποσύνθεση (απελευθέρωση αερίων) σε αεροστεγή ή ανεπαρκώς αεριζόμενο χώρο με αποτέλεσμα την αύξηση πίεσης και μηχανική έκρηξη

Αξιολόγηση καπνού:

♦ Πυκνός λευκός και/ή πορτοκαλοκίτρινος καπνός αποτελεί σημαντική ένδειξη ότι εξελίσσεται μόνο διαδικασία αυτοσυντηρούμενης αποσύνθεσης, χωρίς ή με περιορισμένη συμμετοχή καυσίμων.

♦ Πυκνός μαύρος καπνός από χώρο αποθήκευσης λιπασμάτων αποτελεί ένδειξη ότι στην πυρκαγιά εμπλέκονται σημαντικές ποσότητες καυσίμων υλικών και είναι αυξημένος ο κίνδυνος έκρηξης.

Καπνός από διεργασία αποσύνθεσης λιπασμάτων ΝΡΚ σε bulk carrier

Αερισμός της πυρκαγιάς:

♦ Ναί, εφόσον πρόκειται για αυτοσυντηρούμενη αποσύνθεση (λευκός, και/ή πορτοκαλοκίτρινος καπνός)

♦ Ναί, εφόσον πρόκειται για πυρκαγιά που εμπλέκει και καύσιμα υλικά, αλλά δεν έχει περάσει σε φάση υποαερισμού

♦ Όχι, εάν έχει μεσολαβήσει παρατεταμένο στάδιο υποαερισμού

Επικινδυνότητα εγκαταστάσεων

Οι μεσαίες και μεγάλες εγκαταστάσεις παραγωγής και αποθήκευσης λιπασμάτων νιτρικού αμμωνίου υπάγονται στις διατάξεις της ΚΥΑ 172058/2016 (οδηγία SEVESO III). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα σχετικά συχνούς ελέγχους από τις εμπλεκόμενες υπηρεσίες (διευθύνσεις Ανάπτυξης, Πυροσβεστική) και, κατά κανόνα, ικανοποιητικό επίπεδο ευαισθητοποίησης και τήρησης των κανόνων καλής βιομηχανικής και αποθηκευτικής πρακτικής, σε συνδυασμό με την ύπαρξη των απαραίτητων τεχνικών μέσων (πυρανίχνευση, πυρασφάλεια).

Το επίπεδο επικινδυνότητας είναι αυξημένο στις μικρές εγκαταστάσεις στις οποίες οι αποθηκευόμενες ποσότητες είναι κάτω από τα όρια εφαρμογής της ανωτέρω ΚΥΑ. Σε αρκετές από αυτές τις εγκαταστάσεις έχει διαπιστωθεί ελλιπής γνώση των κινδύνων και απουσία μόνιμων μέσων πυρόσβεσης και πυρανίχνευσης. Η επικινδυνότητα αυξάνεται δραματικά όταν λαμβάνει χώρα συν-αποθήκευση με άλλα αγροχημικά προϊόντα (παρασιτοκτόνα, εντομοκτόνα κλπ) τα περισσότερα εκ των οποίων είναι εύφλεκτα, όπως συμβαίνει σε πολλές μικρές αποθήκες γεωργικών εφοδίων.

Το πιο τοξικό και επικίνδυνο υλικό μπορεί να είναι απόλυτα ασφαλές εφόσον γίνεται σωστή και προσεκτική διαχείριση

Τα φαινομενικά ακίνδυνα υλικά μπορεί να καταστούν ιδιαιτέρως επικίνδυνα εάν γίνεται λάθος διαχείριση